მინიმალური ხელფასისა და საარსებო მინიმუმის თანაფარდობის გაუმჯობესების 2002-2005 წლების სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ

საქართველოს პრეზიდენტის

ბრძანებულება №192

2002 წლის 22 აპრილი

ქ. თბილისი

მინიმალური ხელფასისა და საარსებო მინიმუმის თანაფარდობის გაუმჯობესების 2002-2005 წლების სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ

საქართველოში გარდამავალ პერიოდში სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელებისას მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილის ცხოვრების დონე გაუარესდა. სოციალური გასაცემლების რეალური სიდიდე საარსებო მინიმუმზე მნიშვნელოვნად დაბალია, შრომის ანაზღაურების საერთო დონე ვერ ქმნის შრომის მოტივაციის პირობებს, ამიტომ შრომის ანაზღაურების სახელმწიფო რეგულირების სფეროში აუცილებელია კარდინალური ღონისძიებების გატარება. ზემოთ აღნიშნულის გათვალისწინებით:

1. დამტკიცდეს საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს მიერ მომზადებული „მინიმალური ხელფასისა და საარსებო მინიმუმის თანაფარდობის გაუმჯობესების 2002-2005 წ.წ. სახელმწიფო პროგრამა“.

2. პროგრამის მიზნები და ამოცანები გათვალისწინებულ იქნეს „საქართველოში სიღარიბის დაძლევისა და ეკონომიკური ზრდის ეროვნული პროგრამის“ საბოლოო დოკუმენტის შემუშავებისას.

3. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრომ (ა. გამყრელიძე), ფინანსთა სამინისტრომ (ზ. ნოღაიდელი), ეკონომიკის, მრეწველობისა და ვაჭრობის სამინისტრომ (გ. გაჩეჩილაძე), საგადასახადო შემოსავლების სამინისტრომ (ლ. ძნელაძე) და იუსტიციის სამინისტრომ (რ. გილიგაშვილი) უზრუნველყონ პროგრამით გათვალისწინებული საკითხების მომზადება-განხორციელება.

ე. შევარდნაძე

მინიმალური ხელფასისა და საარსებო მინიმუმის თანაფარდობის გაუმჯობესების 2002-2005 წლების სახელმწიფო პროგრამა

1. არსებული მდგომარეობის შეფასება და ძირითადი ამოცანები

საქართველოში გარდამავალ პერიოდში უკიდურესად შემცირდა ხელფასის მნიშვნელობა ოჯახების შემოსავლების ფორმირებაში. კერძოდ, საშუალო ოჯახის მიხედვით, ხელფასის ხვედრითი წილი მთლიანი შემოსავლების მხოლოდ 25 პროცენტია, მაშინ, როდესაც განვითარებული ქვეყნების მიხედვით ეს მაჩვენებელი დაახლოებით 45-55 პროცენტია, ხოლო საბჭოთა პერიოდში – თითქმის 80-85 პროცენტს შეადგენდა (პენსიონერებისა და მრავალშვილიანი ოჯახების გამოკლებით).

შემოსავლების სტრუქტურაში მომხდარი ასეთი მკვეთრი ცვლილება, ნაწილობრივ დაკავშირებულია ეკონომიკაში მიმდინარე სისტემურ გარდაქმნებთან, როდესაც წარმოიშვა შემოსავლების ახალი სახეები, როგორიცაა შემოსავლები სამეწარმეო საქმიანობიდან და საკუთრებიდან, აქციებიდან დივიდენდების სახით და სხვ. ამის მიუხედავად, ეს მომენტები მოსახლეობის უმრავლესობისათვის ნაკლებ მნიშვნელოვანია.

დღევანდელი ვითარების ფორმირებაზე გადამწყვეტ გავლენას ახდენს ხელფასების საერთო დაბალი დონე. კერძოდ, დღეისათვის საშუალო ხელფასი საარსებო მინიმუმის (საშუალო მომხმარებლის) 90,5 პროცენტს შეადგენს, ხოლო მინიმალური ხელფასი – მხოლოდ 19,7 პროცენტს. საბიუჯეტო კრიზისის შედეგად, ბოლო პერიოდში, მნიშვნელოვან თანხას მიაღწია ხელფასების დავალიანება. (დაახლოებით 85 მლნ ლარი – ყველა დონის ბიუჯეტის მიხედვით), რაც განაპირობებს შრომის ანაზღაურების საერთო დონის კიდევ უფრო შემცირებას.

ქვეყანაში ჩამოყალიბდა განვითარებადი ქვეყნებისათვის დამახასიათებელი ტენდენცია, როდესაც ღარიბთა რიცხვში აღმოჩნდნენ არა მხოლოდ ე.წ. სოციალურად მოწყვლადი ფენების წარმომადგენლები – პენსიონრები, ინვალიდები, უმუშევრები, არასრული და მრავალშვილიანი ოჯახები, არამედ დასაქმებულებიც, რაც ყველაზე უარყოფით ზეგავლენას ახდენს ქვეყნის შემდგომი განვითარების პროცესზე.

არსებულ მძიმე ვითარებაში არარეალურია ისეთი ამოცანების დასახვა, რომელიც მოსახლეობის შრომისა და ცხოვრების მისაღები დონის უზრუნველყოფას გაითვალისწინებდა. სიღარიბე, როგორც მოსახლეობის ცალკეული ჯგუფის სოციალური დაცვის პრობლემა, შეიძლება დამოუკიდებლად განვიხილოთ, მხოლოდ გარკვეულ ეტაპზე, როდესაც მიღწეული იქნება ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების საკმაოდ მაღალი დონე. ახლა, როდესაც მოსახლეობის უმრავლესობა (53.4 %) ღარიბების კატეგორიას მიეკუთვნება, პრობლემა ატარებს არა იმდენად სოციალურ, რამდენადაც ზოგადეკონომიკურ ხასიათს. მისი გადაჭრისათვის კი აუცილებელია, უპირველეს ყოვლისა, საერთო-ეკონომიკური აღმავლობა, ეროვნული შემოსავლისა და მთლიანი შიდა პროდუქტის მაღალი დონის მიღწევა. უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება საბიუჯეტო შემოსავლების ზრდას, რაც, თავის მხრივ, დამოკიდებულია ჩრდილოვანი ეკონომიკის მასშტაბების შემცირებაზე, წარმოების გამოცოცხლებაზე, ეკონომიკური პოლიტიკის მოქნილობასა და მის საკანონმდებლო-ნორმატიული უზრუნველყოფის დონეზე.

ეკონომიკური ეფექტიანობის ინტერესებიდან გამომდინარე, პრიორიტეტული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს სამუშაო ძალის კვლავწარმოების ნორმალური პირობების უზრუნველყოფას, შრომითი სტიმულების შექმნას, რაც გავლენას მოახდენს შრომის ნაყოფიერების ზრდაზე, შრომის ეფექტიანობის ამაღლებაზე და, საბოლოო ჯამში, ხელს შეუწყობს ეკონომიკურ ზრდას, ადმინისტრირების ხარისხის გაუმჯობესებას, აქედან გამომდინარე ყველა შედეგით.

საბაზრო ეკონომიკის პირობებში ხელფასების მოწესრიგების სფეროში სახელმწიფოს როლი უფრო სოციალურია, ვიდრე ეკონომიკური, ხოლო სახელმწიფო ზემოქმედების ხასიათი – უმეტესად არაპირდაპირი. სახელმწიფოს ძირითადი ფუნქცია მოსახლეობის შემოსავლების მინიმალური დონის უზრუნველყოფაა, რაც ხორციელდება მინიმალური ხელფასის დაწესებით.

სამუშაო ძალის კვლავწარმოების მისაღები დონის ფორმირებისათვის საჭიროა ოპტიმალური თანაფარდობის დამყარება შრომის ანაზღაურებისა და საარსებო მინიმუმის მაჩვენებლებს შორის.

მინიმალური ხელფასი. საერთოეროვნული მინიმალური ხელფასი არის ქვეყნის მასშტაბით დაქირავებულ მუშაკთა გამომუშავების მინიმალური სიდიდე. ამასთან, მას ითვალისწინებენ ორმხრივი ან სამმხრივი ხელშეკრულებების დადებისას დარგობრივ დონეზე, აგრეთვე ცალკეული პროფესიების მიხედვით ხელფასის მინიმალური სიდიდის განსაზღვრისას. ერთ-ერთი პოლიტიკური ორგანიზაციის მიერ (საქართველოს სოციალისტური პარტია) წამოყენებულ იქნა წინადადება საქართველოში ორი მინიმალური ხელფასის დაწესების შესახებ, ცალ-ცალკე – საბიუჯეტო და არასაბიუჯეტო სექტორისათვის. ასეთი მიდგომა განაპირობა იმან, რომ ბოლო პერიოდში ჩრდილოვანი ეკონომიკის ზრდასთან ერთად იზრდება ფარული ხელფასის მასშტაბები, ხოლო არასაბიუჯეტო სექტორში შრომის ანაზღაურების საერთო დონე გაცილებით მაღალია საბიუჯეტო სექტორში დასაქმებული მუშაკების ხელფასთან შედარებით (საშუალოდ 45%-ით). ამასთან, არასაბიუჯეტო სექტორში დაფიქსირებული „ოფიციალური“ ხელფასი (რომელიც იბეგრება) საბიუჯეტო გამოკვლევებით დადასტურებული ხელფასის დაახლოებით 80 პროცენტს შეადგენს. ამგვარად, არასაბიუჯეტო სექტორებში ხელფასის არანაკლებ 20 პროცენტი ფარულ სექტორშია მოქცეული. წარმოდგენილი მოდელის მიხედვით, არასაბიუჯეტო სექტორში განსხვავებული მინიმალური ხელფასის დაწესებამ (საბიუჯეტო სექტორთან შედარებით მაღალ დონეზე) უნდა გამოიწვიოს ფარული ხელფასის მეტ-ნაკლები ლეგალიზაცია და გაზარდოს მინიმალური ხელფასის ფისკალური ეფექტი. მაგრამ, გასათვალისწინებელია, რომ საქართველოში მინიმალური ხელფასის შემოღებამ არ გამოიწვია ბიუჯეტში საშემოსავლო გადასახადისა და სოციალური დანიშნულების ფონდების შემოსავლების შესაბამისი ზრდა, ვინაიდან, დღევანდელ პირობებში, მინიმალური ხელფასის ზრდა იწვევს არასაბიუჯეტო სექტორში ფარული დასაქმების ზრდას. ამ პრობლემის გადაწყვეტისას საჭიროა გათვალისწინებულ იქნეს მრავალი ურთიერთდაკავშირებული ფაქტორი, კერძოდ, საგადასახადო სისტემის სრულყოფა, პერსონიფიცირებული სოციალური დაზღვევის მექანიზმის დანერგვა, შრომითი ხელშეკრულების სისტემის სრულყოფა, ასევე ადმინისტრაციული ზემოქმედების გაძლიერება. ყველა ეს ღონისძიება გულისხმობს როგორც მუშაკის, ისე დამსაქმებლის დაინტერესებას – მოახდინოს თავისი საქმიანობის ლეგალიზაცია შრომითი ურთიერთობების სფეროში. ამასთან, მინიმალური ხელფასის სხვადასხვა სიდიდის დაწესება საერთო ეროვნულ დონეზე ნიშნავს განსხვავებული მიდგომის დაფიქსირებას ყველაზე მარტივი და არაკვალიფიციური შრომისათვის სექტორების მიხედვით, რაც გარკვეულად შეიცავს დისკრიმინაციის ელემენტებს. სწორედ ამიტომ არ გამოიყენება იგი მსოფლიო პრაქტიკაში. ასევე მიუღებელია მისი დანერგვა საქართველოში.

საარსებო მინიმუმი. საარსებო მინიმუმი არის უმნიშვნელოვანესი საქონლისა და მომსახურების მოხმარების მაჩვენებელი მინიმალურად დასაშვებ დონეზე. ეს სოციალური ნორმატივი მოსახლეობის ცხოვრების დონის ანალიზის სისტემაში გამოდის როგორც სიღარიბის ზღვარი. იმის გამო, რომ საარსებო მინიმუმი ვერ უზრუნველყოფს სამუშაო ძალის დამაკმაყოფილებელ კვლავწარმოებას, ამასთან არ მოიცავს საქონლისა და მომსახურების სრულ ნაკრებს (ითვალისწინებს მხოლოდ მის ყველაზე აუცილებელ ნაწილს), იგი შეიძლება განვიხილოთ როგორც სოციალური პოლიტიკის დროებითი ინსტრუმენტი. ამის მიუხედავად, გარდამავალი პერიოდის თავისებურებებიდან გამომდინარე, რომელიც ხასიათდება მოსახლეობის შემოსავლების დაცემით, ხოლო ხელფასის საერთო დონე მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ამ სოციალური ნორმატივის სიდიდეს, განვითარების განსაზღვრულ პერიოდში იგი სოციალური ორიენტირის როლშია.

საქართველოში საარსებო მინიმუმის გაანგარიშება ხორციელდება ნორმატიულ-სტატისტიკური მეთოდის საფუძველზე. იგი მოიცავს სასურსათო კალათას – კვების პროდუქტების მოხმარების მინიმალურ ნორმებს მოხმარების ჩამოყალიბებული სტრუქტურის შესაბამისად და არასასურსათო ნაწილს, მოსახლეობის ფაქტობრივი მოხმარების მიხედვით (დანახარჯების თანაფარდობა სასურსათო და არასასურსათო ნაწილს შორის), რომლის გაანგარიშებაც ხდება სასურსათო კალათის ღირებულების საფუძველზე, მასთან თანაფარდობით. მთლიანობაში ეს გვაძლევს სამომხმარებლო კალათის ღირებულებით გამოხატულებას ანუ საარსებო მინიმუმს – მიმდინარე საშუალო ფასების მიხედვით.

ბოლო პერიოდში ჩამოყალიბდა საარსებო მინიმუმის გაანგარიშების მეორე კონცეფცია (საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის მიერ), რომელიც ორიენტირებულია მოხმარების ფაქტობრივ მონაცემებზე და მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ნორმატიულ მაჩვენებელს. ამ მიდგომის შესაბამისად, არაარსებითად შემცირდა სასურსათო კალათის კალორიულობა (2500-დან 2200 კილოკალორიამდე დღეში) და ძირითადად, ნორმის ფარგლებში იქნა შენარჩუნებული ზოგიერთი მიკროელემენტის (ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები) შემცველობა, მაგრამ დაირღვა ცხოველური და მცენარეული ცილების თანაფარდობა, ცალკეული ვიტამინების შემცველობა და სხვ. ასეთი მიდგომა ეყრდნობა მოხმარების ფაქტობრივ მონაცემებს, როდესაც სასურსათო კალათის შემადგენლობაში დაბალი კატეგორიის სურსათის მოხმარების წილი გაიზარდა მაღალი კატეგორიის სურსათის წილის შემცირების ხარჯზე. აღნიშნული მიდგომის საფუძველზე გაანგარიშებული საარსებო მინიმუმის ღირებულება შემცირდა თითქმის 35%-ით, შესაბამისად, სიღარიბის დონე ქვეყანაში დაეცა 53,4%-იდან 30%-მდე. წარმოდგენილი კონცეფცია დასაბუთებულია იმით, რომ იქმნება უფრო მოქნილი სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის ფორმირების საშუალება.

იმის მიუხედავად, რომ ახალ კონცეფციას სათანადო დასაბუთება და მოტივაცია აქვს, მისი განხორციელება მიუღებელია, ვინაიდან იგნორირებულია საარსებო მინიმუმის როგორც სოციალური ნორმატივის არსი. იგი უნდა ყალიბდებოდეს ქვეყნის ფინანსური შესაძლებლობის მიხედვით ობიექტური, მეცნიერულად დასაბუთებული ნორმების საფუძველზე და არა ფაქტობრივი მოხმარებისა, რომელიც ხარისხობრივად გაუარესებულია, სწორედ მოსახლეობის დაბალი შემოსავლების გამო. მეორეც, სოციალური პოლიტიკის აგების საფუძვლად იგი ვერ გამოდგება, რადგან, სიღარიბის დონის შემცირებული მაჩვენებლის შემთხვევაშიც კი იგი მოიცავს 300 ათასზე მეტ შინამეურნეობას, რომლებიც ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობის გათვალისწინებით, სახელმწიფო სოციალური მხარდაჭერის ობიექტები ვერ გახდება. ასევე მიუღებელია მისი, როგორც „სოციალური ორიენტირის“ როლი, ვინაიდან უმჯობესია მისაღწევ დონედ მიჩნეულ იქნეს გაცილებით დასაბუთებული სოციალური ნორმატივი.

აღნიშნული ფაქტორების გათვალისწინებით, შენარჩუნებულ უნდა იქნეს სასურსათო კალათის არსებული სტრუქტურა, ნორმები და საარსებო მინიმუმის გაანგარიშების მოქმედი მეთოდიკა (შესაძლებელია, ახალი კონცეფციის მიხედვით, გაანგარიშებული საარსებო მინიმუმი გამოყენებულ იქნეს როგორც არაოფიციალური მაჩვენებელი, ერთგვარი შუალედური რგოლი, რომელიც მოსახლეობის რეალური შემოსავლების ცვლილებებს ასახავს).

საარსებო მინიმუმი დგინდება მომხმარებლის ტიპების (სოციალურ-დემოგრაფიული ფაქტორების, დასაქმების სახეების, შრომის პირობების) მიხედვით.

პროგრამა ორიენტირებულია საშუალო მომხმარებლის საარსებო მინიმუმზე, ანუ ითვალისწინებს საერთოეროვნული მინიმალური ხელფასისა და საშუალო მომხმარებლის საარსებო მინიმუმის თანაფარდობის გაუმჯობესების ღონისძიებებს.

ზემოთ აღნიშნული მიდგომების გათვალისწინებით, ეს პროგრამა მიზნად ისახავს სიღარიბის დონისა და სიღრმის შემცირებას და შემდგომში მის ლიკვიდაციას დაქირავებულ მუშაკთა მიხედვით.

 ამოცანა შეიძლება განხორციელდეს ორ საფეხურად, მოხდეს მინიმალური ხელფასის თანდათანობითი მიახლოება საარსებო მინიმუმის სიდიდესთან და შრომის ანაზღაურების საერთო დაცემის შეკავება ინფლაციის პირობებში. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, 2001 წელს თანაფარდობა მინიმალურ ხელფასსა და საარსებო მინიმუმს შორის 19,7 პროცენტი იყო, ხოლო 2005 წელს პროგრამით გათვალისწინებულია ეს თანაფარდობა 71-87 პროცენტამდე გაიზარდოს (ცხრილი №1).

მინიმალური ხელფასის ზრდა, რომელიც ითვალისწინებს მისი თანაფარდობის გაზრდას საარსებო მინიმუმთან, უნდა დაუკავშირდეს ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლებს – კერძოდ, ეროვნული შემოსავლისა და მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობის გაზრდას. ჩრდილოვანი ეკონომიკის დიდი მასშტაბების გამო, მთლიანი შიდა პროდუქტის დინამიკა პირდაპირ არ არის დაკავშირებული ბიუჯეტში საგადასახადო შემოსავლების ზრდასთან. იმის გამო, რომ საერთოეროვნული მინიმალური ხელფასის დაწესება გულისხმობს ერთიანი სიდიდის განსაზღვრას საბიუჯეტო და არასაბიუჯეტო სექტორში დასაქმებული მუშაკებისათვის, იგი ორიენტირებული უნდა იყოს ბიუჯეტის შესაძლებლობებზე – უზრუნველყოს, როგორც მინიმალური ხელფასის, ისე, შესაბამისად, შრომის ანაზღაურების ფონდის გაზრდა საბიუჯეტო სექტორში.

2. მინიმალური ხელფასის კანონმდებლობით მოწესრიგება და საარსებო მინიმუმი

ამჟამად მინიმალური ხელფასი არის პირობითი, გაანგარიშებითი სიდიდე, რომელიც არ შეესაბამება მის სოციალურ-ეკონომიკურ შინაარსს.

გარდამავალი ეკონომიკის რიგ ქვეყნებში (უკრაინა, ბელორუსია, მოლდოვა, უზბეკეთი) იყო ცდები შრომის ანაზღაურების სფეროში სახელმწიფო სოციალური გარანტიები დაეკავშირებინათ საარსებო მინიმუმთან, ამასთან, მინიმალური ხელფასი წარმოადგენდა სოციალური დაცვის მთელი სისტემის აგების საფუძველს. მალე ცხადი გახდა ასეთი მიდგომის დეკლარაციული და შეუსრულებადი ხასიათი.

საქართველოს კანონმდებლობა, კერძოდ, „საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსი“ გაცილებით რეალისტურად განსაზღვრავს მინიმალური ხელფასის სიდიდეს. ცნებები „მინიმალური ხელფასი“ და „საარსებო მინიმუმი“ ერთმანეთთან არ არის დაკავშირებული და მხოლოდ აფიქსირებს მოთხოვნას, რომ „მუშაკის თვიური ანაზღაურება არ შეიძლება იყოს მინიმალურ ხელფასზე ნაკლები“ და მისი დაცვა „სავალდებულოა ყველა დაწესებულების, საწარმოსა და ორგანიზაციისათვის, მათი საკუთრებისა და ორგანიზაციულ სამართლებრივი ფორმის მიუხედავად“. არსებული კანონმდებლობა ხელისუფლებას საშუალებას აძლევს მინიმალური ხელფასის დონე განსაზღვროს ქვეყნის ეკონომიკური შესაძლებლობებიდან გამომდინარე, სხვა დამატებითი ფაქტორებისა და პასუხისმგებლობის გარეშე, რაც გაართულებდა აღებული ვალდებულების შესრულებას (მაგალითად, ასეთი მოთხოვნა – „მინიმალური ხელფასი არ უნდა იყოს საარსებო მინიმუმზე ნაკლები“).

მინიმალური ხელფასი დღეისათვის არის შრომის ანაზღურების სისტემის აგების საფუძველი (საბიუჯეტო სექტორში და ნაწილობრივ არასაბიუჯეტო სექტორშიც) და არა აქვს სათანადო სოციალური და ეკონომიკური დასაბუთება, რომელიც კანონმდებლობითაა განსაზღვრული და აქვს ასეთი ფორმულირება – „მინიმალური ხელფასი არის სოციალურ-ეკონომიკური ნორმატივი“, მეორე მხრივ, სათანადოდ არაა გამოკვეთილი მისი კავშირი შრომის ნორმასთან (სამუშაო დროსთან), რაც კანონის თავისუფალი ინტერპრეტაციის შესაძლებლობას შეიცავს.

მინიმალური ხელფასის მარეგულირებელი მეორე საკანონმდებლო დოკუმენტია საქართველოს კანონი „საარსებო მინიმუმის გაანარიშების წესის შესახებ“, რომელიც მიღებულ იქნა მინიმალური ხელფასის დაწესებამდე და ითვალისწინებს „მინიმალური შემოსავლებისა“ და „შრომის ანაზღაურების მინიმალური დონის“ კორექტირებას სამომხმარებლო ფასების (საარსებო მინიმუმის) ზრდის პირობებში. მინიმალური ხელფასისა და საარსებო მინიმუმის თანაფარდობის ცვლილებების რეალური კრიტერიუმების უქონლობის გამო, კანონი დღემდე არ ამოქმედებულა.

მინიმალური ხელფასის უფრო ეფექტიანი ფუნქციონირებისა და სამომხმარებლო ფასების ზრდის პირობებში, მისი ცვლილების მექანიზმის სრულყოფის მიზნით, გათვალისწინებულია მოქმედ კანონმდებლობაში:

– მინიმალური ხელფასის არსისა და ფუნქციონირების პირობების განსაზღვრისათვის ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების შესაბამისად ცვლილებების შეტანა;

– საარსებო მინიმუმის ზრდის პირობებში მინიმალური ხელფასის კორექტირების მარეგულირებელი ნორმების გადამუშავება.

3. მინიმალური ხელფასის ზრდა და დასაქმებისა და უმუშევრობის მაჩვენებლების ცვლილებები

მინიმალური ხელფასის და, შესაბამისად, ხელფასების საერთო დონის ამაღლება გარკვეულ გავლენას ახდენს დასაქმების მაჩვენებლის ცვლილებებზე. მინიმალური ხელფასის დადგენა (წონასწორობის ხელფასზე ზევით) იწვევს სამუშაო ძალაზე მოთხოვნის შემცირებას და ზრდის უმუშევრობის დონეს. გარკვეულ პირობებში ხელფასზე დანახარჯის ამაღლება მოქმედებს მეურნე სუბიექტების საქმიან აქტიურობაზე.

საქართველოში ფარული ეკონომიკის დიდი მასშტაბები და, შესაბამისად, ფარული ხელფასის არსებობა განაპირობებს იმას, რომ მინიმალური ხელფასის ზრდა ადეკვატურ გავლენას ვერ ახდენს უმუშევრობის მაჩვენებლის ცვლილებაზე. ქვეყანაში შექმნილ სპეციფიკურ პირობებში, როდესაც მაღალია უმუშევრობის დონე (16,7% – შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის შერბილებული კრიტერიუმით), ხოლო წარმოების შეკვეცის გამო სამუშაო ძალაზე მოთხოვნა დაბალია, მინიმალური ხელფასის ამაღლება შეიცავს ფარული დასაქმების ზრდის პოტენციურ შესაძლებლობებს არასაბიუჯეტო სექტორში. ამასთან, საბიუჯეტო სექტორში ეს პროცესი პირდაპირაა დაკავშირებული მუშაკთა გამოთავისუფლებასთან. ამ ფაქტორების გათვალისწინებით, აუცილებელია მინიმალური ხელფასის ზრდა დაუკავშირდეს ფარული ხელფასისა და დასაქმების ლეგალიზაციის, აგრეთვე დასაქმების სტრუქტურის რაციონალიზაციის (ოპტიმიზაციის) და შრომის ანაზღაურების სისტემის სრულყოფის ღონისძიებებს. ეს ხელს შეუწყობს მინიმალური ხელფასისა და მისი სახელმწიფო მოწესრიგების ეფექტიანობის ზრდას.

შრომის ანაზღაურებისა და დასაქმების საკითხის მოწესრიგება საბიუჯეტო სექტორში. შრომის ანაზღურებისა და დასაქმების საკითხი საბიუჯეტო სექტორში სახელმწიფოს პირდაპირი რეგულირების ობიექტია. საქართველოში ამ სფეროში შექმნილი მდგომარეობა რიგი ნაკლოვანებებით ხასიათდება. უპირველეს ყოვლისა, ძალიან ხშირად ირღვევა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპი – „თანაბარი შრომისათვის ერთნაირი ანაზღაურება“, რაც გამოწვეულია იმით, რომ შრომის ანაზღაურების საკითხები დამოუკიდებლად წესრიგდება ხელისუფლების ცალკეული რგოლების მიერ; შინაარსობრივად ერთგვაროვანი სტრუქტურები და თანამდებობები განსხვავებული დასახელებით ფიგურირებს; პრაქტიკაში ფართოდ გამოიყენება ხელფასზე დანამატების მექანიზმი, რომელიც მოქმედებს ცალკეული უწყების გადაწყვეტილებით ან უწყებათაშორისი შეთანხმების საფუძველზე; რიგ შემთხვევაში მსგავსი მიდგომით ყალიბდება ცალკეულ ქვედანაყოფებში მუშაკთა რიცხოვნობა და ხელფასი.

უკანასკნელ პერიოდში მკვეთრად გაიზარდა ხელმძღვანელ თანამდებობათა რიცხვი და მან უკონტროლო ხასიათი მიიღო. მაშინ, როცა ხელფასების ზრდა მკაცრად იყო შეზღუდული (მწირი ფინანსური რესურსების გამო), გარკვეული პირისათვის ახალი (უფრო მაღალი რანგის) თანამდებობის შემოღება გახდა ხელფასის ზრდის საფუძველი. ასევე, საკმაოდ გავრცელებულია თანამდებობრივი სარგოს შენარჩუნების პრაქტიკა მუშაკის დაქვეითებისას. არის შემთხვევები, როდესაც გამოიყენება დანამატები, რომელთა ამოქმედება შეჩერებულია.

აღმასრულებელი ხელიუფლების მიხედვით სათანადოდ არაა გამიჯნული კომპეტენციის სფერო და ფუნქციები, რაც იწვევს პარალელიზმს, საქმიანობის დუბლირებას და განაპირობებს ადმინისტრირების დაბალ ხარისხს. საბიუჯეტო სექტორში შრომის ანაზღაურებისა და დასაქმების საკითხთა მოწესრიგების სფეროში არსებული ნეგატიური მოვლენები ძირითადად განპირობებულია არასრულყოფილი საკანონმდებლო-ნორმატიული ბაზით, არსებული კანონმდებლობის დარღვევებით ან მისი თავისუფალი ინტერპრეტაციით და კონტროლის მექანიზმის სისუსტით.

აღნიშნული ფაქტორების გავლენით საბიუჯეტო სექტორში დასაქმების დონე გაცილებით მაღალია რეალურ მოთხოვნებთან შედარებით. ამასთან, ადგილი აქვს შრომის ანაზღურებისათვის მიმართული სახსრების არარაციონალურ და არამიზნობრივ გამოყენებას. შედეგად, შრომის ანაზღაურების, დასაქმების და ცალკეული სტრუქტურების ფუნქციური დაყოფის საკითხები მთლიანად სუბიექტური მიდგომის საფუძველზე ყალიბდება და მნიშვნელოვანი დოზით შეიცავს კორუფციისა და პროტექციონიზმის ელემენტებს.

საბიუჯეტო სექტორში დასაქმების სტრუქტურის რაციონალიზაციის, ოპტიმიზაციის და შრომის ანაზღაურების სისტემის სრულყოფის მიზნით შეიქმნება ახალი საკანონმდებლო-ნორმატიული ბაზა, რომელიც გაითვალისწინებს:

– თანამდებობებისა და სტრუქტურული ერთეულების დასახელებათა უნიფიკაციას;

– საბიუჯეტო სექტორის ქვედანაყოფებში მუშაკთა დასაქმების რაოდენობრივი მაჩვენებლების შემოღებას;

– მუშაკთა და სტრუქტურული ერთეულების მიხედვით შრომის ანაზღაურებაში არგუმენტირებულ დიფერენციაციას ფუნქციური დატვირთვის (პოლიტიკის შემუშავება, მისი აღსრულება, რეგულირება და კონტროლი), ტერიტორიული ასპექტის (სახელმწიფო ორგანოთა კომპეტენციის გავრცელების არე), შრომის სამართლიანი ანაზღაურების პრინციპების (თანაბარი შრომისათვის ერთნაირი ანაზღაურება) დაცვის ობიექტური მოთხოვნების საფუძველზე;

– სახელმწიფო სახსრების ხარჯზე ფორმირებული შრომის ანაზღაურების ერთიანი სატარიფო ბადის შემუშავებას (საკანონმდებლო, აღმასრულებელ, სასამართლო ორგანოებში, არასაბიუჯეტო სახელმწიფო ფონდებში და საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსის მქონე სხვა ორგანიზაციებში დასაქმებულ მუშაკთათვის);

– ერთიანი საკანონმდებლო დოკუმენტის მომზადებას შრომის ანაზღაურებისა და მატერიალური წახალისების პირობების მოწესრიგებისათვის;

– ხელფასზე დანამატების რეგლამენტირებას.

დღეისათვის საბიუჯეტო სექტორში მუშაობს მთელი დასაქმებული მოსახლეობის 17,5 %, დაქირავებული მუშაკების 43,5 %, რაც უაღრესად მაღალი მაჩვენებლებია და მიგვითითებს დასაქმებასა და სამუშაოს მოცულობას შორის არსებულ მკვეთრ შეუსაბამობაზე. ამის შედეგად, დაბალია სამუშაო ადგილების დატვირთვის დონე და შრომის ინტენსივობა. საბიუჯეტო სექტორში დასაქმების უაღრესად მაღალი დონე იწვევს სახელმწიფო სახსრების გაუმართლებელ დანახარჯებს და ქმნის მუშაკთა გამოთავისუფლების საჭიროებას.

იმის მიუხედვად, რომ საბიუჯეტო სექტორში დასაქმებულთა რიცხოვნობის რაციონალიზაცია ობიექტური აუცილებლობაა, ეკონომიკური კრიზისის პირობებში ამ ღონისძიების განხორციელება პოლიტიკური დატვირთვის მატარებელია.

მუშაკთა გამოთავისუფლება, რომელიც მიზნად ისახავს რაციონალიზაციის ობიექტური მოთხოვნების განხორციელებას და დასაქმებული მუშაკების შრომის ანაზღაურების ამაღლებას, უნდა ითვალისწინებდეს სამართლიანობის პრინციპის დაცვას, სისტემის ფუნქციონირების გაუმჯობესებას, ადმინისტრირების გაძლიერებას. პრობლემის ასეთი გადაწყვეტა საგრძნობლად შეამცირებს ამ არაპოპულარული (მაგრამ აუცილებელი) ღონისძიების მტკივნეული შედეგების ზეგავლენას, სოციალურ-პოლიტიკური დაძაბულობის ელემენტებს.

აღნიშნული პრინციპების დაცვით საბიუჯეტო სექტორში მუშაკთა რიცხვის რაციონალიზაციისათვის მომზადდება:

– ახალი საკვალიფიკაციო ცნობარები საბიუჯეტო სექტორში დასაქმებული მუშაკებისათვის, რომელიც კონკრეტული თანამდებობის მიხედვით გაითვალისწინებს სპეციალობას, შესასრულებელი სამუშაოს აღწერილობას;

– საკვალიფიკაციო გამოცდების მოწყობის კრიტერიუმები (ტესტირების საშუალებით), რომლითაც მოხდება კადრების თეორიული ცოდნისა და უნარ-ჩვევების შეფასება.

აღნიშნული მიდგომის საფუძველზე ცვლილებები შევა არსებულ საკანონმდებლო დოკუმენტებში, განისაზღვრება მუშაკთა გამოთავისუფლების მასშტაბები და ღონისძიებების განხორციელების ეტაპები;

– მომზადდება წინადადებები დასაქმებულთა რიცხვის რაციონალიზაციის შესაბამისად გამოთავისუფლებული სახსრების ნაწილის გამოყენებისათვის შრომის ანაზღაურების საერთო დონის ასამაღლებლად.

მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ უმუშევრობა ქვეყანაში მნიშვნელოვნად აღემატება მსოფლიო პრაქტიკაში მიღებულ ზღვრულ-კრიტიკულ მაჩვენებელს (8-10%). ამის მიუხედავად, რეალურად სამუშაო ადგილების რაოდენობა მეტია დასაქმებულთა რიცხვზე, შრომის ანაზღაურების დაბალი დონის პირობებში ადგილი აქვს მეორადი დასაქმების მასშტაბების ზრდას, რაც უმუშევრობის არსებული მაღალი დონის პირობებში (ფარული უმუშევრობის გათვალისწინებით) სრულიად გაუმართლებელია და უნდა განხორციელდეს ღონისძიებები სფეროების მიხედვით მუშაკთა უფრო თანაბარი განაწილებისათვის. განსახილველ პერიოდში მიზანშეწონილია უზრუნველყოფილ იქნეს საბიუჯეტო სექტორის მუშაკთა დასაქმება ძირითადად ერთი სამუშაო ადგილის მიხედვით. ასეთი მიდგომის განხორციელება გამოიწვევს სამუშაო ადგილების გარკვეული ოდენობის გამოთავისუფლებას (ან გაუქმებას) და გაზრდის დასაქმებულთა შრომის ინტენსივობას. პროცესი უნდა განხორციელდეს შრომის ანაზღაურების საერთო დონის ზრდის შესაბამისად.

აღნიშნულის გათვალისწინებით, მომზადდება საკანონმდებლო ცვლილებები სამუშაო ადგილების მიხედვით დასაქმებულთა თანაბარი განაწილებისათვის.

ამ ღონისძიების შედეგად განხორციელდება საბიუჯეტო სექტორის რაციონალიზაცია და ოპტიმიზაცია და გამოთავისუფლდება მნიშვნელოვანი სახსრები მინიმალური ხელფასის გასაზრდელად.

არასაბიუჯეტო სექტორში შრომის ანაზღაურების და დასაქმების საკითხთა მოწესრიგება.

დღეისათვის არასაბიუჯეტო სექტორში შრომის ანაზღაურების სფეროში სახელმწიფოს ჩარევის ერთადერთი ინსტრუმენტი საერთოეროვნულ დონეზე დაწესებული მინიმალური ხელფასია. მინიმალური ხელფასის ეფექტიანობა იზღუდება ფარული ხელფასისა და ფარული დასაქმების დიდი მასშტაბებით, რომლებიც, თავის მხრივ, ჩრდილოვანი ეკონომიკის მნიშვნელოვანი ელემენტებია. ამასთან, წარმოების შეკვეცის პირობებში, როდესაც გაიზარდა გაჩერებული და არასრული დატვირთვით მომუშავე საწარმოების რიცხვი, ფართოდ გავრცელდა გრძელვადიანი ე.წ. უხელფასო შვებულებები. ყოველივე ეს უაღრესად ართულებს დასაქმებულებისა და უმუშევრების იდენტიფიკაციას, ამცირებს კონსოლიდირებულ ბიუჯეტში საშემოსავლო და სოციალური გადასახადების მობილიზაციის დონეს, ართულებს სოციალური დაცვის მიზნობრივი პოლიტიკის განხორციელებას.

აღნიშნულის გათვალისწინებით, ფარული დასაქმების, უმუშევრობის, შრომის ანაზღაურების ლეგალიზაციის მიზნით მოხდება მუშაკთა შვებულებების მარეგულირებელი საკანონმდებლო-ნორმატიული ბაზის სრულყოფა.

4. მინიმალური ხელფასი და შრომის ანაზღაურებაში დიფერენციაციის მოწესრიგება

შრომის ანაზღაურებაში დიფერენციაციის პირობების განსაზღვრისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური მოდელი, ეკონომიკური განვითარებისა და მოსახლეობის სოციალური სტრატიფიკაციის (უთანაბრობის) დონე, იმ საერთაშორისო ორგანიზაციების და დოკუმენტების მოთხოვნები, რომელთა წევრიც (მონაწილე) არის ქვეყანა.

ეკონომიკური რეფორმების დასაწყისში მიზნად იქნა დასახული საქართველოში სოციალურად ორიენტირებული საბაზრო ეკონომიკის ფორმირება. აქედან გამომდინარე, მოკლევადიანი პერიოდის ამოცანაა სახელმწიფო პოლიტიკა მიმართული იყოს შემოსავლების (მათ შორის, ხელფასების) მიხედვით მოსახლეობის შედარებით თანაბარ განაწილებაზე. ეს არ ნიშნავს საბჭოთა პერიოდში არსებული მეთოდების გამოყენებას, როდესაც ფასებისა და შემოსავლების (ხელფასების) დონე მთლიანად სახელმწიფოს მიერ განისაზღვრებოდა და რამაც განაპირობა მისი არაეფექტიანი ხასიათი.

სოციალური საბაზრო ეკონომიკა ითვალისწინებს, რომ წარმოების დეცენტრალიზებული სისტემა ეფექტიანია და სახელმწიფო არ უნდა ჩაერიოს მეურნე სუბიექტების საქმიანობაში, ხოლო შრომის ბაზარზე სახელმწიფოს აქტიურმა პოლიტიკამ მინიმუმამდე უნდა შეამციროს საბაზრო ეკონომიკის სოციალური დანახარჯები. ასეთი მიდგომის არსი მდგომარეობს კერძო სექტორის საწარმოო სიმძლავრეების მაქსიმალურ ზრდასა და საგადასახადო სისტემის მეშვეობით სახელმწიფოს მიერ მოგების ნაწილის რაც შეიძლება მეტ გადანაწილებაში. მაგრამ ეს უნდა მოხდეს წარმოების საფუძვლებზე ზემოქმედების გარეშე.

შრომის ანაზღაურების დიფერენციაციის საკითხებს დიდ ყურადღებას უთმობს ევროსაბჭო, „ევროპის სოციალური ქარტიის“ (საქართველოს მხარემ 1999 წელს მოახდინა მისი პარაფირება და აიღო ვალდებულება 3 წლის განმავლობაში უზრუნველყოს ქარტიით გათვალისწინებული მოთხოვნების შესრულება, რაც საფუძველი იქნება მასთან მიერთებისათვის) მე-4 მუხლის („უფლება შრომის სამართლიან ანაზღაურებაზე“) პირველი პუნქტის თანახმად, ქვეყნები ვალდებულნი არიან „აღიარონ მომუშავეთა უფლება ისეთ ანაზღაურებაზე, რომელიც უზრუნველყოფს მათი და მათი ოჯახების ცხოვრების ღირსეულ დონეს“, ამის შესაბამისად, ევროსაბჭოს დამოუკიდებელ ექსპერტთა კომიტეტის მიერ განისაზღვრა მინიმალურად დასაშვები გამომუშავება, რომელიც საშუალო ეროვნული მაჩვენებლის 68%-ს შეადგენს.

იმის მიუხედავად, რომ ქარტიასთან მიერთების თვალსაზრისით აღნიშნული თანაფარდობის ზუსტი დაცვა სავალდებულო მოთხოვნას არ წარმოადგენს (თუმცა მიზანშეწონილად არის მიჩნეული მისი დაცვა ან მასთან მიახლოება), თავისთავად, ამ თანაფარდობის სახელმწიფო მოწესრიგება აქტუალური საკითხია.

შრომის ანაზღაურებაში დიფერენციაციის კრიტერიუმების განსაზღვრისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ქვეყნის ეკონომიკურ მდგომარეობას. ეკონომიკური სიტუაციის გაუარესების შემთხვევაში (რასაც ამჟამად აქვს ადგილი), მოკლევადიან პერიოდში მიზანშეწონილია შემოსავლების და ხელფასების მიხედვით დიფერენციაციის შემცირება. დღეისათვის, და უახლოეს პერსპექტივაში, უფრო აქტუალურია სიღარიბის დონისა და სიღრმის შემცირება, ვიდრე შრომის ანაზღაურებაში თუნდაც არგუმენტირებული დიაპაზონების ჩამოყალიბება. განვითარების თანამედროვე ეტაპზე უფრო სამართლიანია სახელმწიფო პოლიტიკა წარიმართოს იქით, რომ სხვაობა მინიმალურ ხელფასსა და საარსებო მინიმუმს შორის იყოს უფრო ნაკლები. ასეთი მიდგომის განხორციელება გამოიწვევს სიღარიბის სიღრმის შემცირებას, განსაკუთრებით დაბალანაზღაურებადი მუშაკების მიხედვით. ამგვარად, განხილულ პერიოდში უზრუნველყოფილი უნდა იქნეს მინიმალური ხელფასის უპირატესი ზრდა საშუალო ხელფასთან შედარებით, ასე მაგალითად, პროგრამის შესაბამისად მინიმალური ხელფასი 2005 წელს 2001 წელთან შედარებით გაიზრდება 4,5-5-ჯერ, ხოლო საშუალო ხელფასი 3,3-ჯერ.

საბიუჯეტო სექტორში შრომის ანაზღაურების მიხედვით დიფერენციაციის შემცირების მიზნით, მომზადდება კანონქვემდებარე აქტები, რომლებიც უზრუნველყოფენ საარსებო მინიმუმის ზრდის პირობებში, მინიმალური ხელფასის კორექტირებისას დაბალი რანგის მუშაკთა თანამდებობრივი სარგოების უპირატეს ზრდას. უახლოეს პერიოდში, მინიმალური ხელფასის ზრდის ნებისმიერ შემთხვევაში, რომელიც დაკავშირებული იქნება საბიუჯეტო შემოსავლების ზრდასთან, მუშაკთა რიცხვის შემცირებასთან, უზრუნველყოფილი იქნება მინიმალური და საშუალო ხელფასების დონეების დაახლოება, ვიდრე მინიმალური ხელფასი შესაბამისობაში არ მოვა საარსებო მინიმუმთან.

არასაბიუჯეტო სექტორში მინიმალური და საშუალო ხელფასების თანაფარდობის მოწესრიგების პროცესში სახელმწიფოს პირდაპირი ჩარევა მიზანშეწონილი არ არის. ამ პროცესზე (აგრეთვე დასაქმების მაჩვენებლების ცვლილებეზე) არაპირდაპირ გავლენას მოახდენს მინიმალური ხელფასის არსებითი ზრდა და მისი ეფექტიანი დონის მიღწევა.

5. საშემოსავლო დაბეგვრის სოციალური ორიენტაციის გაძლიერება

საბაზრო ურთიერთობებზე გადასვლას თან ახლავს პირადი დაინტერესების ზრდა და შემოსავლების მიხედვით დიფერენციაციის გაძლიერება, რაც ფასების და ხელფასების ლიბერალიზაციისა და შემოსავლების ახალი სახეების წარმოშობის შედეგია. ასეთი პროცესების ობიექტური ხასიათის მიუხედავად, ცვლილებებს თან ახლავს ნეგატიური შედეგები, რაც გამოიხატება სოციალური სტრუქტურის ანტაგონიზმით, ქონებისა და სოციალური მდგომარეობის მიხედვით ადამიანთა დაპირისპირებით. საქართველოში უთანაბრობის გაძლიერებას პროგრესული ხასიათი აქვს და შეიცავს სოციალურ-პოლიტიკური დესტაბილიზაციის ელემენტებს. ზოგიერთი მონაცემებით მოსახლეობის ყველაზე მდიდარი და ღარიბი 10%-ის თანაფარდობა 18-20-ჯერად სხვაობას აღწევს, რაც გაცილებით მაღალია ზღვრულ-კრიტიკულ მაჩვენებელთან შედარებით (რომლის მიხედვითაც ეს თანაფარდობა შეადგენს 10:1). მზარდი უთანასწორობის მაჩვენებელია ჯინის კოეფიციენტი, რომელიც მოხმარების მიხედვით 0.38-ს აღწევს, ხოლო ფულადი შემოსავლების მიხედვით 0.52-ს. აქედან გამომდინარე, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოს მიერ შემოსავლების გადანაწილების საგადასახადო მექანიზმის მოქმედებას.

რადიკალურ ცვლილებებს მოითხოვს საშემოსავლო გადასახადით დაბეგვრის მეთოდოლოგია. აღნიშნული გადასახადისაგან საბიუჯეტო შემოსავლები უაღრესად მცირეა, რაც ძირითადად საგადასახადო ადმინისტრირების დაბალი დონითა და შემოსავლების დეკლარირების სისტემის მოუწესრიგებლობით არის გამოწვეული.

„საქართველოს 2002 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად, გათვალისწინებულია მნიშვნელოვანი ცვლილებების შეტანა საშემოსავლო დაბეგვრის სისტემაში. კერძოდ, საშემოსავლო გადასახადის გამარტივების მიზხნით უნდა განხორციელდეს პროგრესული სისტემიდან პროპორციულზე გადასვლა, ამასთან, უნდა გაუქმდეს დაუბეგრავი მინიმუმი და მის საფუძველზე დამატებით მობილიზებული შემოსავლების მეშვეობით მინიმალური ხელფასი გაიზარდოს არანაკლებ 50 ლარის ოდენობით.

ვინაიდან, მინიმალური ხელფასი მნიშვნელოვნად იზრდება, რაც უდავოდ გააუმჯობესებს დაქირავებული მუშაკების და განსაკუთრებით მისი დაბალანაზღაურებადი ნაწილის მატერიალურ მდგომარეობას, აღნიშნული ღონისძიება დადებითად უნდა იქნეს შეფასებული. ამასთან, უზრუნველყოფილი იქნება მინიმალური ხელფასის უპირატესი ზრდა საშუალო ხელფასთან შედარებით, რაც ამ პროგრამის მიხედვით უახლოესი პერიოდის აუცილებელი ტენდენციაა.

გარკვეული პერიოდის შემდეგ (ვფიქრობთ, ეს შესაძლებელი იქნება 2004 წლიდან), ეკონომიკური ზრდის ტემპების შესაბამისად, შემოსავლების მიხედვით უთანაბრობის შერბილების მიზნით, უნდა აღდგეს საშემოსავლო დაბეგვრის განაკვეთების პროგრესული სისტემა, ასევე დაუბეგრავი მინიმუმი – იმ სიდიდით, რომ გარკვეულად მაინც ასრულებდეს სოციალური დაცვის ფუნქციას, ხოლო უფრო შორეულ პერსპექტივაში, დაუბეგრავი მინიმუმი მინიმალური ხელფასს უნდა გაუტოლდეს.

6. დასაქმებისა და უმუშევართა სოციალური დაცვის საკითხთა სახელმწიფო მოწესრიგება

გარდამავალ პერიოდში არსებითად გამწვავდა დასაქმებისა და უმუშევრობის პრობლემა. გეგმიური ეკონომიკის პირობებში დაბალი იყო მუშაკთა მობილურობა, მაგრამ მაღალი – მათი სოციალური დაცულობა, რაც გამოხატული იყო გარანტირებული დასაქმებით. საბაზრო ეკონომიკის პირობებში იზრდება მუშაკთა მობილურობა, მაგრამ უფრო მეტად იზრდება უმუშევრობის საფრთხე. იმის მიუხედავად, რომ დღეისათვის უმუშევრობამ თვით ოფიციალური მაჩვენებლის მიხედვითაც კი, შთამბეჭდავ სიდიდეს მიაღწია (მასში არ ითვალისწინებენ ხანგრძლივ უხელფასო შვებულებებში მყოფ პირებს, რომლებიც ფაქტობრივად უმუშევრები არიან), წარმოების მოცულობის კატასტროფული დაცემის სიმძიმე ძირითადად გადავიდა არა უმუშევრობის ზრდაზე, არამედ ხელფასის შემცირებაზე.

მინიმალური ხელფასისა და შრომის ანაზღაურების საერთო დონის ამაღლება, რომელიც სხვა ფაქტორებთან ერთად დაკავშირებულია დასაქმების სტრუქტურის რაციონალიზაციასთან, გამოიწვევს უმუშევრობის ზრდას. აქედან გამომდინარე, დასაქმების სფეროში აქტიური სახელმწიფო პოლიტიკის განხორციელება უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა.

ეკონომიკაში სტრუქტურული ცვლილებების განხორციელებისას დასაქმების შესაძლებლობები მკვეთრადაა შეზღუდული. ამასთან, დასაქმების ჩამოყალიბებული, არარაციონალური სტრუქტურა შეიცავს უმუშევრობის ზრდის მძლავრ პოტენციალს. მდგომარეობას კიდევ უფრო ამძიმებს შიდა და საგარეო პოლიტიკური პრობლემები, რომლებიც დაკავშირებულია დევნილებთან და რუსეთთან სავიზო რეჟიმის არსებობასთან. ამგვარად, უმუშევრობა საქართველოსათვის საკმაოდ ხანგრძლივ პერიოდში ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პრობლემად დარჩება. ასეთ პირობებში, დასაქმების აქტიური პოლიტიკის განხორციელებასთან ერთად, აუცილებელია უმუშევართა სოციალური დაცვის ღონისძიებების შემუშავება.

უმუშევართა შემწეობების სიდიდის გაზრდა სოციალური დაცვის მიზნობრივი პოლიტიკის თვალსაზრისით ნაკლებეფექტიან ღონისძიებად უნდა ჩაითვალოს. გაცილებით გამართლებულია უმუშევრობის კრიტერიუმის გამოყენება ოჯახის სოციალური დაცვის სისტემაში, ვინაიდან ერთად ცხოვრების ეფექტი მნიშვნელოვნად მოქმედებს ოჯახის თითოეული წევრის შემოსავლის სტრუქტურასა და საერთო დონეზე.

შინამეურნეობების ბიუჯეტების კვლევის მასალები გვიჩვენებს, რომ დღეისათვის უმუშევრობა დემოგრაფიულ ფაქტორებზე მეტად მოქმედებს სიღარიბის დონეზე.

სოციალური დაცვის სისტემაში უმუშევრობის ფაქტორის გათვალისწინების მიზნით:

– განისაზღვრება უმუშევართა კატეგორია, რომელიც მოექცევა სოციალური (საოჯახო) დახმარებების სისტემაში;

– ცვლილებები შევა სოციალური (საოჯახო) დახმარებების მარეგულირებელ ნორმატიულ დოკუმენტებში.                                                                                                                     ...

პროგრამა განხორციელდება ეტაპობრივად, დანართით განსაზღვრული ღონისძიებების ვადების შესაბამისად.

მასში ცვლილებები შესაძლებელია მხოლოდ მაკროეკონომიკური მდგომარეობის გათვალისწინებით.

ცხრილი №1

მინიმალური ხელფასისა და ძირითადი ეკონომიკური და სოციალური მაჩვენებლების დინამიკა (საპროგნოზო მაჩვენებლები) 2002-2005 წლებში *

N	მაჩვენებლები	2001**	2002	2003	2004	2005
1	მთლიანი შიდა პროდუქტი (რეალური) % წინა წელი =100	104,3-106,1	105,2-107,1	105,9-107,8	105,9-108,2	106,2-108,7
2	საშუალო ხელფასი: ა) ეროვნულ მეურნეობაში (ლარი)	92	150-180	220-240	260-270	290-300
	% 2001 წ.=100	x	163-196	239-260	283-293	315-326
	ბ) საბიუჯეტო სექტორში (ლარი)	64	115-125	155-165	170-190	210-220
	% 2001წ. = 100	x	180-195	242-258	266-297	328-344
3	დაუბეგრავი მინიმუმი (ლარი)	9	-	-	35	50
	% 2001 წ. =100	x	-	-	388	555
4	ფასების ინდექსი % წინა წელი =100	106-110	105-109	105-109	105-108	105-108
5	საარსებო მინიმუმი საშ.მომხმარებლისათვის (ლარი)	101,7	106-11	109-116	112-121	115-127
	% 2001 წ.=100	x	104-109	107-114	110-119	113-125
6	მინიმალური ხელფასი (ლარი)	20	50	65-70	75	90-100
	2001 წ.=100	x	250	325-350	375	450-500
7	თანაფარდობა მინიმალურ და საშუალო ხელფასს შორის (%)	22	28-33	27-32	28-29	30-34
8	თანაფარდობა მინიმალურ ხელფასსა და საარსებო მინიმუმს შორის (%)	20	45-47	56-64	62-67	71-87
9	თანაფარდობა დაუბეგრავ მინიმუმსა და მინიმალურ ხელფასს შორის (%)	45	-	-	47	50-55

 

*ცხრილის მონაცემები სავალდებულო ხასიათს არ ატარებს და ცვლილებები ეკონომიკური ზრდის ტემპებზეა დამოკიდებული. ობიექტური პირობების გათვალისწინებით ციფრები სასურველ დონეს ასახავენ (თუმცა რეალურად შესაძლებელია მაჩვენებელთა მნიშვნელოვანი გაუმჯობესება).

მაჩვენებლების გაანგარიშება მოხდა მშპ-ის და სხვა მაკროეკონომიკური მაჩვენებლების მოსალოდნელი ცვლილებების შესაბამისად, საქართველოს ეკონომიკის, ვაჭრობისა და მრეწველობის სამინისტროს პროგნოზების გათვალისწინებით.

**2001 წლის მონაცემები მოცემულია წინასწარი შეფასებების მიხედვით.

მინიმალური ხელფასისა და საარსებო მინიმუმის თანაფარდობის გუმჯობესების 2002-2005 წლების სახელმწიფო პროგრამის ღონისძიებათა ნუსხა

ღონისძიებათა დასახელება	შესრულების ვადა	შემსრულებელი	შენიშვნა
1	2	3	4
1. კანონპროექტი „საარსებო მინიმუმის განგარიშების წესის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ	2002 წლის პირველი ნახევარი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო	განხილულია მთავრობის სხდომაზე, წარდგენილია პარლამენტში
2. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „საქართველოს სამთავრობო დაწესებულებების მიხედვით ქვედანაყოფის ტიპური სტრუქტურების შემოღების შესახებ“	2002 წლის  IV კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ფინანსთა სამინისტროები
3. კანონპროექტი „საქართველოს შრომის კნონთა კოდექსში ცვლილებების შესახებ“	„-“	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო	ცვლილებები შეეხება შრომის კნონთა კოდექსის 76-ე მუხლს-„მინიმალური ხელფასი“
4. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „მინიმლური ხელფასის ოდენობის შესახებ” საქართველოს პრეზიდენტის 1999 წლის 4 ივნისის №351 ბრძანებულებაში ცვლილებებისა და დამატებების თაობაზე	„-“	„-“
5. დებულება-საარსებო მინიმუმის ცვლილების შესაბამისად მინიმალური ხელფასის კორექტირების წესის შესახებ	III კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ფინანსთა სამინისტროები, სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტი	პროექტი მომზადდა საქართველოს კანონის „საარსებო მინიმუმის გაანგარიშების წესის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების” მიღების შემდეგ
6. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „საარსებო მინიმუმის ცვლილებების შესაბამისად მინიმალური ხელფასის კორექტირების საბაზო პერიოდის დაწესების შესახებ“	IV კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ფინანსთა სამინისტროები, სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტი	პროექტი მომზადდა საქართველოს კანონის „საარსებო მინიმუმის გაანგარიშების წესის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების“ მიღების შემდეგ
7. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „მინიმალური ხელფასის გაზრდის შესახებ“	პერიოდულად	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ფინანსთა სამინისტროები
8. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „საბიუჯეტო ორგანიზაცია-დაწესებულებების მუშაკთა შრომის ანაზღაურების სატარიფო ბადეში ცვლილებების შესახებ“	პერიოდულად	„-“
9. კანონპროექტი „საჯარო სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების თაობაზე”	2002 წლის III კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის, ფინანსთა და იუსტიციის სამინისტროები	კანონპროექტი შეეხება „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის VIII თავს.
10. კანონპროექტი „საქართველოს ზოგიერთ საკანონმდებლო აქტში ცვლილებების შესახებ“	2002 წლის III კვარტალი	„-“	კანონპროექტი შეეხება საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსის 74-ე მუხლს და „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის 41-ე მუხლის მე-4 პუნქტს
11. კანონპროექტი „საქართველოს ზოგიერთ საკანონმდებლო აქტში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ“	2002 წლის IV კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის, ფინანსთა და  ეკონომიკის, მრეწველობისა და ვაჭრობის სამინისტროები	კანონპროექტი შეეხება „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-12 მუხლის პირველი პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტს და „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-9 მუხლის მე-2, მე-3 და მე-4 პუნქტებს
12. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „საჯარო მოსამსახურეთა ახალი სატარიფო-საკვალიფიკაციო ცნობარების შემმუშავებელი სახელმწიფო კომისიის შესახებ“	2002 წლის სექტემბერი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ფინანსთა სამინისტროები
13. წინამდებარე პროგრამის მე-12 პუნქტის შესაბამისად შემუშავდა საკვალიფიკაციო ცნობარები: - სამთავრობო დაწესებულებებისათ-ვის და საქართველოს პრეზიდენტის სახელმწიფო რწმუნებულის აპარატის მიხედვით; - საქვეუწყებო (როგორც სამთავრო-ბო, ისე პრეზიდენტის გამგებლობაში არსებული) დაწესებულებების მიხედვით; -ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მიხედვით; - საქართველოს პარლამენტის, საკონსტიტუციო და საერთო სასამართლოების, პროკურატურების, კონტროლის პალატის, სახალხო დამცველის აპარატის მიხედვით; - სამეცნიერო დაწესებულებების მიხედვით.	2003 წლის იანვარი     2003 წლის ივნისი     2004 წლის იანვარი   2004 წლის ივნისი   2005 წლის იანვარი	სატარიფო-საკვალიფიკაციო ცნობარების შემმუშავებელი სახელმწიფო კომისია
14. კანონპროექტი „შრომის ანაზღაურების შესახებ“	2003 წლის I კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ფინანსთა სამინისტროები
15. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „სოციალური (საოჯახო) დახმარების შესახებ“ 2003-2005 წლებში მოხდება ამ სისტემის სრულყოფა და გაფართოება	2003 წლის III კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის, ფინანსთა, ეკონომიკის მრეწველობისა და ვაჭრობის სამინისტროები
16. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „დასაქმებულთა ქონებრივი მდგომარეობის დეკლარაციების შევსების თაობაზე“	2003 წლის  IV კვარტალი	საქართველოს ფინანსთა, საგადასახადო შემოსავლების, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის, ეკონომიკის მრეწველობისა და ვაჭრობის და იუსტიციის სამინისტროები
17. კანონპროექტი „საქართველოს საგადასახადო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ“		საქართველოს ფინანსთა, საგადასახადო შემოსავლების, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ეკონომიკის, მრეწველობისა და ვაჭრობის სამინისტროები
18. პრეზიდენტის ბრძანებულების პროექტი „საბიუჯეტო სექტორში დასაქმების ოპტიმიზაციის შესახებ“	2004 წლის  I კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის, ფინანსთა და ეკონომიკის, მრეწველობისა და ვაჭრობის საამინისტროები	საბიუჯეტო სექტორის ოპტიმიზაციის ღონისძიებების შემუშავების შესაბამისად განისაზღვრება მუშაკთა გამოთავისუფლების მასშტაბები და მისი განხორციელების ეტაპები
19. კანონპროექტი „სახელმწიფო სახსრების ხარჯზე ფორმირებული შრომის ანაზღაურების ერთიანი სატარიფო ბადის შესახებ“	2005 წლის  III კვარტალი	საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის და ეკონომიკის, მრეწველობისა და ვაჭრობის საამინისტროები